Froebel: os primeiros pasos na atención educativa á primeira infancia

Calquera disciplina profesional é o resultado dun proceso histórico e cultural mediatizado por factores económicos, sociais e científicos. Por iso é importante que as/os profesionais da primeira infancia fagamos o posible por coñecer os principais fitos da evolución da nosa profesión para, a partir dese coñecemento, ser quen de deseñar a nosa andaina, facendo as adaptacións e correccións precisas co obxecto de adecuar os coñecementos adquiridos ás necesidades da nosa realidade.

Un dos referentes no desenvolvemento da educación da primeira infancia é o  pedagogo alemán, nado en Oberweissbach (Turingia), Friedrich Fröbel (1782-1852), especialmente lembrado por ser o fundador dos Kindergarten (xardíns de infancia).

A súa contribución hai que contextualizala nun momento no que se están a vivir a prosperidade da nacente industrialización, a emigración do campo ás zonas industriais e portuarias, un espectacular aumento da poboación e a incorporación da muller ao traballo fóra do fogar; con Froebel, a educación infantil cobra vida propia e independízase como campo de estudo.

Despois de ter traballado como mestre e visitado o centro pestalozziano de Iverdon, Froebel funda en 1837 en Blakenburg o Instituto para nenos pequenos que en 1840 pasa a denominarse kindergarten e iniciará unha expansión que se verá freada no ano 1851 pola súa prohibición.

Recolle de Comenio, Rousseau e Pestalozzi a idea da necesidade da educación desde os primeiros momentos da vida. Ao igual que Pestalozzi dálle moita importancia á educación maternal, elaborando diferentes escritos de orientación ás nais, e incluso un libro de cancións de berce: Cantos de Nai (1844), ilustrado con deseños e numerosas instrucións pedagóxicas.

Na súa principal obra pedagóxica, Tratado da educación do home (1826), Froebel deixa claras as bases do seu pensamento. Distingue dous grandes períodos no desenvolvemento do neno: 

• A primeira infancia na que, coa axuda dos sentidos, a/o nena/o irá sendo capaz de exteriorizar o interior e de interiorizar o exterior. Durante este período destaca a importancia do xogo que para el é a principal actividade na infancia, e sérvelle ao neno de espello da vida. A través do xogo simbólico o neno conecta co seu mundo.
• A infancia propiamente dita, caracterizada pola adquisición completa da linguaxe, é a etapa da instrución impartida na escola, dos xogos infantís o neno pasa ao traballo manual, fundamentando a educación pola acción.

Defende que o traballo no kindergarten ten que ser levado por mulleres, para as que tentou crear un Centro de formación de kindergartianas, o que non conseguiu debido a problemas económicos.

Fröebel baseou a súa teoría no estudo e respecto pola natureza do neno propondo como obxectivos do seu método que a educación non debe estar baseada no costume e na tradición e que debe dirixir a infancia cara o desenvolvemento das súas potencialidades e da súa natureza.

O desenvolvemento completo do ser humano ten que abarcar as diferentes potencialidades que, segundo el, o conforman, e que a educación só poderá desenvolver:

• A creación, como ser activo.
• A percepción, como ser sensible.
• A reflexión, como ser cognitivo.

Tendo en conta que a creación faise fundamentalmente por medio da acción e que a acción principal da infancia é o xogo, o seu traballo coas primeiras idades fundamentarase na importancia dada ao xogo e ao traballo manual que considera debe ser previo ao intelectual. Fröebel é o primeiro pedagogo que desenvolve materiais didácticos conscientemente destinados á educación infantil, denominaraos "dons" –agasallos- e no seu deseño fundamentouse en principios metafísicos e nos seus coñecementos de cristalografía. Tratábase de materiais de madeira equiparables aos equipamentos de construción que podemos atopar hoxe nas aulas das escolas infantís.

A lista destes dons inclúe:

• Primeiro don: Seis pelotas con soportes, cada unha dunha cor (verde, azul, marelo, laranxa, vermello e violeta).

• Segundo don: Unha esfera, un cubo e un cilindro.

• Terceiro don: Un cubo desarmable en oito cubiños iguais que permiten aos nenos e nenas xogar a facer e descompor formas.

• Cuarto don: Un cubo desarmable en oito ladrillos iguais, que permitirán aos nenos e nenas traballar as dimensións e a formación de figuras xeométricas.

• Quinto don: Introduce a forma triangular, seccionando o cubo polas diagonais, e permite a formación de figuras máis complexas.

• Sexto don: Un cubo desarmable en vinte e sete pezas.

§  Sétimo don: Figuras planas coas súas caras de diferentes cores.

§  Oitavo don: Paociños e bolas de enlazamento. 

Dado que o pasamento de Fröebel produciuse antes de finalizar o deseño do seu sistema, o resto dos dons foron elaborados polos seus discípulos que introduciron materiais brandos e flexibles, intentando compensar a rixidez dos do seu mestre.

A formación nos kindergarten concedíalle grande importancia a agrupación dos nenos e nenas en función da súa idade, creando procedementos de traballo en función da mesma. Ademais das actividades cos dons e do xogo libre a educación completábase con exercios ximnásticos (psicomotricidade), actividades musicais (canto e música), traballos a partir de contos, poesías e dramatizacións, o cultivo en pequenas parcelas (hortos) e as saídas pedagóxicas (excursíóns).

Froebel que desde novo tivo unha predisposición pola arquitectura, disciplina que estudou durante algún tempo, fixo importantes achegas na concepción espacial dos xardíns de infancia. Desde o seu modelo o Kindergarten é un conxunto arquitectónico que está composto por tres tipos de espazos: pechados, abertos e de transición.

O principal espazo dentro da escola de Froebel é o xardín (C), que será o que ocupe unha maior extensión. Nel ten que haber espazo suficiente para que cada neno ou nena realice o seu traballo individual en contacto coa terra e para a actividade colectiva, así mesmo estará dotado de lugares que sirvan de almacén para os materiais utilizados (cabanas) e espazos para as interaccións dos nenos e nenas con diversos animais: peixes, aves, pequenos mamíferos...

Nas súas escolas debe haber dous patios (B), un cuberto, que é o indicado para os días de choiva e outro descuberto, con soportais ao seu arredor,  con plantacións de árbores e cun círculo central cunha glorieta con plantas ou cunha fonte.

Os espazos pechados comprenderán o edificio propiamente dito. No mesmo destacan as salas de traballo, de forma rectangular ou cadrada, amplas e ben iluminadas, en cada unha delas nunca hai máis de 25 nenos e nenas e sempre terán unha saída directa ao patio. No edificio tamén atopamos espazos que poden ter un carácter polivalente: a portería, o roupeiro ou a sala de lecer.

En España os kindergarten foron introducidos por persoas de ideoloxía liberal que avogaban pola metodoloxía Froebeliana e a concepción do xardín como espazo de educación activa en contacto coa natureza. Un dos seus máis firmes defensores foi Giner de los Ríos. Aínda que se fixeron algúns intentos de adaptar o método Froebel como o da escola de Virio, haberá que agardar ata o ano 1881 en que se crea en Madrid a Escola Modelo para párvulos que si será verdadeiramente un xardín de infancia, a pesar de que no deseño dos seus espazos prescindiuse da horta, das cabanas e das gaiolas para animais. Esta escola converteuse nun referente para moitas persoas desexosas de estudar o seu deseño. 

O modelo arquitectónico de Froebel supón unha clara diferenzación das escolas almacén, típicas na súa época, nas que nunha inmensa sala se acumulaban unha grande cantidade de ringleiras de mesas e un elevado número de nenos e nenas.

A pesar de que o seu método non está exento dalgunha contradición importante como a de defender por unha banda a auto-actividade, dicindo que ningunha actividade, o xogo incluído, debe ser obrigatoria, e deseñando pola outra un artificioso traballo cos dons, baseado en regras  precisas, moitas das súas achegas deixaron unha incuestionable pegada no desenvolvemento da atención á primeira infancia desde institucións cun carácter educativo, constituíndose como o primeiro modelo formalizado de educación infantil.