Reggio Emilia é unha cidade duns 170.000 habitantes, capital da provincia homónima, na rexión da Emilia-Romaña, situada no
norte de Italia, famosa polo enfoque educativo das súas escolas para nenas e
nenos de cero a seis anos. A súa experiencia educativa e os seus profesionais convertéronse
en núcleo de referencia para milleiros de visitantes que anualmente visitan a
cidade e as seus centros educativos. Loris Malaguzzi viviu e dinamizou
directamente o nacemento e desenvolvemento deste traballo que agora continúa en
mans de colaboradores.
Contextualización
da experiencia
Loris Malaguzzi nado en Correggio en 1920. Durante
máis de 50 anos vive, investiga, proxecta e realiza experiencias relacionadas
coa educación infantil na cidade de Reggio Emilia. Recoñecido deportista, funda
co poeta Corrado Costa o teatro Club en 1954 e dirixe a posta en escena de
obras teatrais de Beckett, Brech e Ionesco, entre outros. Tamén dirixe, entre
1947 e 1951, a redacción reggiana do periódico Il progresso d'Italia. A
súa intensa actividade pedagóxica fíxoo acredor de varios premios: en 1992
recibe o premio Lego que recoñece anualmente a persoas ou institucións implicadas
na mellora da calidade de vida das nenas e nenos; en 1993 concédeselle en
Chicago o premio Khol que galardoa a personalidades destacadas do ámbito
pedagóxico. O seu pasamento prodúcese o 30 de xaneiro de 1994, tras dedicar a súa
vida á construción dun proxecto de calidade educativa que, partindo da escoita,
respecto e consideración das potencialidades dos nenos e nenas, puidese
recoñecer o dereito destes/as a ser educados/as en contextos dignos, esixentes
e acordes con ditas capacidades.
Tras a Segunda Guerra Mundial, en 1945, grupos
de mulleres inician a construción -coas súas propias mans e cos ladrillos das
casas derrubadas polos bombardeos- as primeiras Escolas Infantís para nenos de
tres a seis anos, segundo os seus testemuños tratábase de pór os medios para
que non se volvese repetir o que viñan de vivir e para iso había que sentar as
bases para unha nova educación das futuras xeracións. Loris Malaguzzi contacta
con elas e implícase persoalmete no proxecto. O xermolo está posto...
En 1963, o Concello de Reggio funda a primeira
Escola Infantil laica para ese tramo de idade. Esta primeira escola, un
edificio prefabricado de madeira, queimouse tres anos despois. Un ano máis
tarde, constrúese unha nova escola de ladrillos e cemento. Era unha escola con
dúas aulas para 60 nenos. Púxoselle o nome de Robinson, en memoria da aventura
do heroe de Defoe. Para se dar a coñecer a escola trasladábase unha vez á
semana á cidade. Levaban os nenos e os materiais nun camión, dábanse as clases
e facíanse exposicións ao ar libre, nas prazas, nos xardíns ou nos soportais do
teatro municipal. As/Os nenas/os eran felices e a xente ollaba, sorprendíase e
preguntaba. Fíxose un proxecto sobre a figura de Robinson no que
se prevía a reconstrución cos nenos da historia e as aventuras do heroe,
traballando a lectura, a narración, a memoria, o debuxo, a pintura, o barro e a
carpintería. Reconstruíuse o veleiro, o mar, a illa, a cova e diversos útiles.
Ao ano seguinte foi o momento da historia de Pinocho...
Posteriormente, tras uns encontros cos piagetianos
de Xenebra enfrontaranse ao número, ás matemáticas e á medida. Esta forma de traballo precisaba beber de diversas
fontes que pertencían a investigacións e teorías mesmo alleas á pedagoxía e iso
é o que fan Loris Malaguzzi e o seu equipo de profesionais.
En 1970, créase a primeira escola Nidi (Asilo Niño)
para nenas/os de cero a tres anos. A partir deste momento fóronse construíndo
novas institucións educativas municipais, ata chegar, a mediados dos 80, a
contar cunha rede de 21 Scuole dell'Infanzia e 13 Nidi.
Coa inspiración humana e pedagóxica de Loris
Malaguzzi, a experiencia educativa reggiana comeza a suscitar interese
internacional a finais da década dos 70 e comezos dos 80. Un dos acontecementos máis importantes xorde cando
en 1981, a exposición L'occhio se salta il muro (O ollo salta o muro) se
mostra no Museu de Arte Moderno de Estocolmo. A partir deste momento, e re-titulada
como I cento linguaggi dei bambini (As cen linguaxes dos nenos) a
exposición viaxa durante máis de vinte anos por todo o mundo, pasando por
varias cidades españolas en distintos momentos. En 1991 a revista Newsweek sinala á Escola Infantil
Municipal Diana de Reggio Emilia como a mellor institución en Educación
Infantil a nivel mundial. En 1993 nace Reggio Children, unha sociedade de
capital público e privado que trata de promover o a experiencia reggiana en
todo o mundo posibilitando a visita das numerosas persoas que queren coñecer e
estudar esta experiencia.
Aspectos pedagóxicos
A concepción da infancia
Un dos fundamentos da pedagoxía de Reggio é unha
concepción da infancia rica en capacidades e potencialidades, que constrúe o
coñecemento sempre en relación cos demais. Precísanse dúas condicións esenciais
para a aprendizaxe: a pedagoxía da escoita e as relacións, de aí a súa
dimensión social.
A aceptación das capacidades das nenas e nenos obriga a contar con profesionais da educación
capaces. Persoas cunha sólida formación, inicial e permanente, que aceptan que
no seu traballo tamén aprenden, non só as nenas e nenos. Estes senten
curiosidade e interese en construír a súa propia aprendizaxe, en involucrarse
en interaccións sociais e en investigar todo o que o ambiente lles brinde. A
educación ten que enfocarse en cada neno/a; sen consideralo/a como un ser
illado, senón en relación cos iguais, coa súa familia, cos seus educadores e
educadoras, co ambiente da escola e coa comunidade en xeral.
Unha condición esencial para que as/os nenas/os
aprendan é que o seu benestar estea garantido; este benestar da infancia está intimamente
ligado ao benestar das familias e ao do equipo educativo. A participación das familias considérase esencial e prodúcese de diversas
formas: interaccións na vida diaria da escola, conferencias, xuntanzas en grupo
ou individuais, eventos especiais, excursións e celebracións.
Todas/os as/os nenas/os están potencialmente
preparadas/os, teñen curiosidade para construír a súa aprendizaxe, utilizando
todo o que o ambiente lles ofrece na súa interacción social.
En Reggio Emilia dedícanse a practicar a educación
máis que a escribir tratados pedagóxicos, mais a súa concepción da infancia
fica reflectida nas seguintes palabras de Malaguzzi: "Todos aqueles ... que se puxeron a
reflexionar seriamente sobre os nenos sempre acabaron por descubrir non tanto
as debilidades e os límites da infancia, senón máis ben a espantosa e
extraordinaria forza das súas potencialidades, das súas capacidades e o seu
inmediato protagonismo interactivo. (...) un dos puntos principais da nosa
filosofía, cadra con esa imaxe do neno. Un neno que, desde o nacemento, desexa
sentirse parte do mundo, usar activamente unha complexa (e non aínda valorada)
rede de capacidades e de aprendizaxes, e capaz de organizar relacións e mapas
de orientación persoal, interpersoal, social, cognitiva, afectiva e, mesmo,
simbólica".
Didáctica e Investigación
En Reggio Emilia a Didáctica –en moitas ocasións
infravalorada, como pura práctica- preséntase como unha entidade de enorme
fecundidade de ideas. A Didáctica enténdese desde unha concepción da
investigación orientada a conseguir elementos básicos para a reflexión e a
profundización, máis que resultados xeneralizables. Practicamente non se
produce distinción entre Didáctica e investigación, xa que unha comprende á
outra, en coherencia coa máis actual investigación científica e pedagóxica, que
está máis interesada no "como se aprende" que no "que se
aprende" e cultiva máis a dúbida que a certeza. Apréciase ademais unha
evolución que vai "da programación ao proxecto".
Malaguzzi rexeita as programacións ríxidas que
prevén de antemán o que debe ocorrer no proceso de ensino aprendizaxe. Porén
non deixa todo á improvisación, aplica o método de proxectos, consistente en
dispor situacións de aprendizaxe nas que alumnado e persoal educativo aprende
investigando.
Principios pedagóxicos
A práctica reggiana desenvolve un modelo construtivista
de educación que permite a/o nena/o participar nunha toma de conciencia
cultural e estética, ademais de científica, e ao ritmo do progreso tecnolóxico.
Ao mesmo tempo, aposta polo socioconstrutivismo, é dicir, a construción
do coñecemento a través da interacción cos iguais e co profesorado, este pasa
da posición de líder á de compartir cos nenos e nenas as decisións a tomar en
cada novo aspecto problemático da experiencia.
Rexéitanse os modelos didácticos preconcibidos e
estandarizados, propondo como alternativa desenvolvementos educativos e
didácticos máis próximos a categorías conceptuais como liberdade,
complexidade, pluridimensionalidade, imprevisibilidade,... Isto significa:
- Que a/o nena/o non se concibe como
predeterminada/o e, moito menos, predeterminable polo ambiente.
- O desenvolvemento das nenas e
nenos non se concibe como pechado en esquemas de estados lineais ou de
acumulación continua.
- Os procesos de aprendizaxe, aínda
que pensados intencionadamente, non deben ligarse a modelos preestablecidos,
senón potenciar o protagonismo construtivista dos suxeitos implicados.
- O coñecemento das nenas e nenos
avanza a través do conflito cognitivo e a contradición, o erro e a incerteza, a
imprevisibilidade e a variación.
- A/O bo profesional non debe
infravalorar a intelixencia do seu alumnado.
- A relación educativa adulto-nena/o
debe ser de respecto mutuo e de reciprocidade; nesta relación a/o nena/o e o/a
profesor/a vívense, reciprocamente, como fonte de riqueza e recursos.
- A educación é unha constante
interacción, unha relación en constante actividade de intercambio cos outros.
- A escola configúrase como unha
comunidade educativa na que "nos educamos" máis que "se
educa", na que todas as persoas implicadas (nenas/os, profesoras/es,
nais/pais,...) son á vez educadoras/es e educadas/os, e onde a intelixencia, a
fantasía e os sentimentos duns son interdependentes da intelixencia, a fantasía
e os sentimentos das/os outras/os.
En Reggio a política educativa infantil foi prioritaria
nos últimos 30 anos, na convicción de que é preciso dar os nenos e nenas, desde
o primeiro ano da vida, posibilidades reais de ser educados para eliminar as
diferenzas entre os distintos niveis sociais e as situacións de desequilibrio
das familias.
Os tempos
O sentido do tempo das nenas e nenos, así como o seu
propio ritmo, son considerados ao planificar e levar a cabo as actividades e
proxectos.
En Reggio promóvese que, a cambio de saturar os
participantes, se lles dea o suficiente tempo para realizar as actividades con
satisfacción. O persoal educativo é coñecedor do ritmo de cada nena/o,
facilitando as súas planificacións, porque estes permanecen todo o ciclo cos
mesmos profesionais.
Malaguzzi reclama saber esperar, e indica: respectar
os tempos da maduración do desenvolvemento dos instrumentos de facer e de
entender, da plena, lenta, lúcida e cambiante aparición das capacidades
infantís é unha medida de sabedoría dialóxica e cultural.
Os espazos
O deseño da escola debe favorecer as interaccións,
comunicación e relacións entre os nenos/as. A disposición dos mobles, obxectos
e materiais promoven diferentes opcións, resolución de problemas e
descubrimento no proceso de aprendizaxe.
Na súa intención de facer da escola un espazo máis
humano, as escolas non deben ser excesivamente grandes e respéctase en todas as escolas un lugar común, de encontro, coma se
fose a praza nos pobos, onde se acode a celebrar, a contarse, a resolver, a
despedir.
Unha das bases importantes das escolas reggianas é
que privilexian o traballo en espazos abertos e iluminados, con paneis de vidro
en lugar de muros, xa que a luz natural é un material máis co cal traballar. A
estrutura deséñase para o traballo colectivo, con ferramentas e materiais
sempre dispoñíbeis para ser utilizados. Non hai mesas nin cadeiras fixas, todo
se adapta ás necesidades das nenas e nenos. Porén, hai recantos para atoparse,
outros para agacharse, xunto con múltiples recursos que permiten a busca a
partir do xogo.
O profesorado organiza a clase non como unha colmea
de espazos de aprendizaxe autónomo, para un grupo de nenas/os activos, senón
máis ben como unha estancia onde a acción e o interese converxen nunha
actividade común. Espérase que as/os nenas/os traballen en proxectos comúns e a
aprendizaxe é entendida como un labor de grupo. A intención do adulto non é traballar
con grupos de nenos/as homoxéneos ou eliminar as diferenzas individuais e moito
menos potenciar o individualismo. Nas aulas de Reggio atópanse os resultados do
grupo que traballa unido ou de moitas/os nenas/os que actúan en produtos
paralelos. Estes resultados pódense mostrar colectivamente nos espazos comúns.
O atelier (obradoiro)
A distribución das aulas, cun mini-taller, ademais
dun taller amplo para todo o centro, permite que os proxectos de investigación
e creación se desenvolvan coas condicións e calma necesarias.
O taller xorde da experiencia na escola infantil
(3-6) e máis tarde, nos anos 70, incorpórase nos nidi. A súa
importancia, ao integrarse e combinarse no marco da estratexia didáctica, xorde
como recuperación dun neno máis rico en motivacións e intereses, interactivo,
construtivista; dunha escola máis formada e orientada e dunha profesionalidade
docente que, a xuízo de Malaguzzi, estaba empobrecida pola vulgaridade da
escola maxistral e debía necesariamente refacerse sobre o terreo.
O taller debe permitir os nenos e nenas: exercitar a
man e a mente, afinar a vista, a aplicación gráfica e pictórica, sensibilizar o
gusto e o sentido estético, realizar proxectos complementarios das actividades da
clase, ofrecendo unha variada gama de instrumentos, técnicas e materiais de
traballo,...
O taller persegue o respecto pola pluralidade e as
conexións das linguaxes infantís, todas elas distintas pero unidas nunha única
raíz. A tecnoloxía introdúcese no taller e na escola a carón de elementos naturais e así no taller coexisten o forno de cerámica, a cámara fotográfica, a cámara
de vídeo, cunchas e follas,...
Un/unha profesional con estudos en arte traballa moi
de preto cos nenos/as, coñéceselle como atelierista.
A actividade pictórica é considerada como unha
linguaxe porque utiliza como recurso un código, os elementos son: a forma, a
cor, o movemento, o equilibrio, a configuración.
O taller está presente como espazo organizado para
permitir os nenos que coñezan e exploren co atelierista e de forma autónoma. Sempre
é posible utilizar dunha forma persoal os instrumentos e materiais, pero existe
tamén un "comportamento" propio e específico con respecto a cada un
dos materiais e instrumentos. Resulta polo tanto moi útil discutir, explorar e
probar. A actividade pictórica fóndese sobre a investigación porque as cores,
as formas, os espazos e os sentimentos adquiren unha nova vida cando son
representados mediante os diversos materiais e técnicas de representación.
Neste lugar, pódese probar, explorar, equivocarse, facer
loucuras, inventar, indagar, saírse da rutina... Invita a atreverse a romper co cotián. Supón unha rotura ou perturbación para saír dos estereotipos, das
fórmulas feitas. Permite saír das realidades rixidamente delimitadas, configuradas,
medibles, para buscar, a través dunha investigación cualitativa, novos puntos
de vista de liberdade expresiva.
Alberga moitas das investigacións das escolas porque é un lugar especial que xera expectativas
novas en torno ás posibilidades dos nenos e adultos. Ademais, o taller é un
espazo flexible, con moitos materiais e ferramentas ao alcance, que permite a
construción de mobiliario ou paneis por parte de pais e educadores ou a realización
de experiencias e propostas coas familias. É un lugar onde interrogarse de forma diferenciada
sobre as potencialidades ocultas dos nenos e nenas. Para isto hai que probar o
diferente, atopar o sentido oculto dos matices da expresión infantil. A
observación no taller achéganos a ese ideal.
Fórmulas? non as hai. Só hai posíbeis estratexias.
Sobre todo facer que as/os nenas/os familiaricen as súas mentes coas imaxes,
que saiban mantelas vivas, que collan o gusto de reactivalas, de rexeneralas e multiplicalas co máximo uso persoal e creativo (Loris Malaguzzi).
A parella educativa
Dúas profesionais co mesmo nivel e sen divisións nominais, traballan en
colaboración en todas as aulas e manteñen unha forte relación de colegas entre
si e coas outras mestras, así como co resto do persoal, dialogando e
interpretando xuntas o seu propio traballo e o traballo de e cos nenos e nenas. Ambos
membros da parella comparten a responsabilidade da relación coas crianzas e
coas familias. Estes intercambios promoven o adestramento teórico e práctico de forma
continua.
As mestras e educadoras están apoiadas por unha
pedagoga que, á súa vez, apoia as relacións entre as mestras, as familias
e a administración.
Os proxectos
O persoal educativo facilita a exploración de temas
"traballando en proxectos". Os proxectos poden xurdir por un evento,
idea ou problema expresado por un ou varios nenos/as ou por unha experiencia
iniciada polo propio persoal educativo. Os proxectos poden desenvolverse
nalgúns días, semanas ou meses. O método por Proxectos, creado para unha máis
efectiva forma de ensinar, fundaméntase no pensamento de John Dewey e Kilpatrick.
A través do proxecto o alumnado vese incentivado desde unha tarefa práctica, promovéndose
a iniciativa persoal, a solidariedade, a interacción e o exercicio da liberdade
responsable. Constitúese nun conxunto de actividades concatenadas con
propósitos definidos: o pracer de facer algo e logralo.
O método por proxectos é un intento de pór a escola
ao servizo da vida real. Todos os actores no feito educativo participan nel. É
unha resposta da pedagoxía activa e ten como finalidade básica, romper coa
organización de áreas institucionais como compartimentos estancos, procurando
coherencia e propondo aspectos relacionados, que sosteñan o interese de todos
na súa execución.
Un proxecto é unha investigación en profundidade dun
tópico que merece ser estudado. A investigación é levada a cabo, normalmente,
por un grupo pequeno de nenos dentro dunha aula, ás veces pola aula enteira e,
en certas ocasións, por un neno só.
A característica clave dun proxecto é que se trata dun
esforzo investigativo deliberadamente enfocado a atopar respostas para
preguntas feitas polos nenos e nenas, o/a mestre/a, ou o mestre/a xunto cos
nenos/as. A meta dun proxecto non é só buscar respostas correctas elaboradas polo
mestre/a, senón tamén aprender máis sobre un tópico.
A documentación educativa
As/Os mestras/es buscan a confianza e cooperación
das familias documentando o seu traballo co alumnado, de forma que as/os
nais/pais saiban o que se está a facer. Fotografías, comunicados, libros,
xuntanzas coas familias, forman parte deste intento de manter aberta a comunicación.
As presentacións ilustran este traballo, son parte del. Todo está documentado,
a actividade do profesorado e do alumnado; isto permite as/os nenas/os verse
reflectidas/os no que fixeron na escola. Esta documentación vincula a escola á
casa e á comunidade social máis ampla.
Os comentarios dos nenos/as, fotografías das
actividades e representacións das distintas maneiras de pensar e aprender están
expostos e ordenados con coidado polo atelierista e as outras mestras para
documentar o proceso de aprendizaxe feito na escola. Esta documentación ten
varias funcións: pór ao tanto as familias da aprendizaxe dos seus fillos e
fillas propiciando a súa participación, para que o equipo educativo comprenda
mellor os nenos e para avaliar o traballo dos propios docentes; facilitar a
comunicación entre o equipo educativo; facer que os nenos sintan que o seu
esforzo ten un valor; crear unha historia da escola e o gusto no proceso de
aprendizaxe dos nenos e os mestres.
En relación á observación-documentación, Loris
Malaguzzi avísanos: Falamos moito dos nenos, pero curiosamente deuse a
palabra, a voz en educación a quen menos está cos nenos e nenas. O que nos
falta é que falamos sempre pouco cos nenos, e xa moito menos os escoitamos. A
saída deste atranco é unha pedagoxía da observación e da escoita. Certo que
esta observación parte da imaxe que teñamos da infancia, e que convén aclarar
que esta imaxe ten unha base teórica e ideolóxica que nos leva a comportármonos
de diferentes formas, a ter actitudes e orientacións específicas.
A primeira cuestión importante para Malaguzzi, é que
o neno/a espera ser visto e o/a educador/a tamén ten necesidade de que o seu
traballo sexa visto. De aí a importancia de documentar os procesos infantís
para facelos públicos, creando así unha auténtica cultura da infancia.
Agora ben, de que tipo de observación falamos?
Malaguzzi sepárase dalgunhas das tradicións científicas, da psicoloxía e da
pedagoxía, recoñecendo un principio que a física ten recoñecido, que é o
principio da incerteza. O que vén a dicir este principio é que cando unha
persoa observa algo non o pode separar do seu xeito de ver, da súa cultura, do
seu xeito de pensar, da súa formación. Porque ao mesmo tempo que estamos a ver,
observando os nenos, estámolos a observar segundo o que queremos e desexamos
ver. Polo tanto, nunca unha observación é obxectiva, senón subxectiva e interpretativa.
De aí a importancia para Malaguzzi de romper coas
clases de alumnado cun único/a mestre/a ou educador/a. El afirma que as aulas
cun único profesional son o contorno onde menos educación se pode facer. Porque
non hai mestre/a que poida satisfacer, interpretar, observar con matices
adxectivados as distintas potencialidades e a diversidade que teñen os nenos/as
do seu grupo.
O obxectivo é poder unir diferentes interpretacións
subxectivas para chegar a unha intersubxectividade, que permita descubrir
onde está a verdade, porque a verdade absoluta non existe. É a partir da
multiplicidade de interpretacións subxectivas, onde poderemos modificar mesmo o
noso campo observacional.
É nesa observación minuciosa onde
aparecen os camiños insospeitados dos procesos infantís. Pero non basta, di
Malaguzzi, con observar os nenos se non recollemos as súas pegadas e deixamos memorias das súas actuacións. Para isto é importante
documentar, dalgún xeito, a través da forma escrita, con gráficos, co vídeo,
con fotografías, maiscoidando que a documentación non sexa só descritiva e tratando de conseguir unha documentación de carácter narrativo.
Este tipo de documentación extrae os significados que para a/o nena/o
ten aquilo que fai dentro dos procesos de creación infantil. Así, a observación sempre debe dar lugar a unha interpretación.
Aspectos organizativos
As escolas en Reggio Emilia funcionan do 1 de
setembro ao 30 de xuño (con posibilidade de acceder a un servizo de verán para
as familias que o necesiten). Ábrense de 8:00 horas a 16:00 horas, coa
posibilidade de entrar ás 7:30 h e saír ás 18:20, para as familias que
xustifiquen dita necesidade. O persoal ten un calendario anual do 24 de agosto
ao 13 de xullo.
Os Nidi teñen un máximo de 70 nenas/os. Todo o
persoal traballa 31 horas semanais na súa función e cinco dedicadas a xuntanzas
pedagóxicas, formación continuada, elaboración de proxectos, participación das
familias, etc.
As Scuole dell'Infanzia teñen un máximo de 104
nenos, aínda que normalmente non pasan dos 78, e poden ser de dúas, tres ou
catro aulas. Existen sempre dúas educadoras por clase, unha educadora para o
servizo da tarde, un/unha atelierista (profesional diplomado en arte),
unha cociñeira e dúas ou tres auxiliares de limpeza e cociña a xornada
completa, ademais de dúas ou tres a media xornada. Todo o persoal traballa 30
horas semanais na súa función e seis horas para as outras actividades xa
sinaladas.
Os gastos son cubertos polo concello e as familias;
no caso dos Nidi as familias aportan un 22,90% e no caso das Scuole
dell'Infanzia, un 19,75%.
Ademais, o Concello de Reggio dispón doutros
servizos para un adecuado funcionamento das escolas: un director xeral
pedagóxico, un equipo de coordinadoras pedagóxicas, unha psicóloga, un Centro
de Documentación e Investigación Educativa, un Laboratorio de Animación
Teatral, un Centro de Vídeo, un Centro Fotográfico e un Centro de Reciclaxe
Creativo xestionado por persoal voluntario.
A Universidade Virtual do Estado de Sao Paulo (Brasil), despois dunha visita a Reggio Emilia, editou o seguinte vídeo que nos permite facérmonos un achegamento a esta imprescindible experiencia:
