Un signore maturo con un orecchio acerbo (Un señor maduro cunha orella verde)

Na cultura da primeira infancia é fundamental a relación que as nenas e nenos establecen coas persoas que os arrodean. Familias e profesionais comparten a responsabilidade de percibir as necesidades e curiosidades das nenas e nenos para, partindo delas, poder crear contextos adecuados para o seu desenvolvemento. Isto non é doado xa que o paso do tempo tende a facer que as persoas adultas esquezan cales son os parámetros que rexen a percepción do mundo por parte da infancia…

O xenial Gianni Rodari, na súa obra Parole per giocare (1979), agasallounos con este poema que pode axudármonos a reflexionar, e quizais a tomar conciencia, sobre a necesidade de facer algún cambios na nosa actitude cara as nenas e nenos, se é que verdadeiramente queremos conectar cos seus intereses:

Un día, no expreso Soria-Monteverde,
vin subir a un home cunha orella verde.

Xa novo non era, senón maduro parecía,
salvo a orella, que verde seguía.
Cambieime de sitio para estar a seu lado
e observar o fenómeno ben mirado.

Díxenlle: Señor, vostede ten xa certa idade;
dígame, esa orella verde, elle dalgunha utilidade?
Contestoume amablemente: Eu xa son persoa vella,
pois de novo só teño esta orella.
É unha orella de neno que me serve para oír
cousas que os adultos nunca se paran a sentir:
oio o que as árbores din, o que os paxaros cantan,
as pedras, os ríos e as nubes que pasan.

Oio tamén os nenos, cando contan cousas
que a unha orella madura, parecerían misteriosas.

Así falou o señor da orella verde
aquel día, no expreso Soria-Monteverde.

Poema orixinal:

Un giorno sul diretto Capranica-Viterbo
vidi salire un uomo con un orecchio acerbo.

Non era tanto giovane, anzi era maturato
tutto, tranne l’orecchio, che acerbo era restato.
Cambiai subito posto per essergli vicino
e potermi studiare il fenomeno per benino.

Signore, gli dissi dunque, lei ha una certa età
di quell’orecchio verde che cosa se ne fa?
Rispose gentilmente: – Dica pure che sono vecchio
di giovane mi è rimasto soltanto quest’orecchio.
È un orecchio bambino, mi serve per capire
le voci che i grandi non stanno mai a sentire.
Ascolto quel che dicono gli alberi, gli uccelli,
le nuvole che passano, i sassi, i ruscelli.
Capisco anche i bambini quando dicono cose
che a un orecchio maturo sembrano misteriose.

Così disse il signore con un orecchio acerbo quel
giorno, sul diretto Capranica-Viterbo.

Gianni Rodari

Omegna (Italia), 1920; Roma (Italia), 1980.

Político, xornalista, pedagogo e escritor.

Despois dunha etapa como periodista chega ao mundo da literatura infantil de modo casual tal como el mesmo chega a confesar: “Convertinme en escritor para nenos por casualidade. Foi unha necesidade profesional: nunha páxina dominical do periódico no que traballaba precisábase de algo para nenos. E así comecei a escribir narracións. Foi u nha descuberta, incluso para min, que despois acaparoume e gustoume, incitándome a comprender que oficio era, que sentido tiña”.  (Revista CLIJ, n° 36, 1992, p. 20.)

Autor dunha extensa obra bibliográfica na que combina de xeito maxistral o humor, a imaxinación e a súa desbordante fantasía cunha visión crítica, non exenta de ironía, do mundo actual. Recibiu o Premio Andersen, máximo galardón ao que un escritor de literatura infantil  pode aspirar, no ano 1970.

Entre as súas obras mestras figuran: Contos a máquina, “Contos por teléfono, “Contos para xogar” e “Gramática da Fantasía  (Grammatica della Fantasia), subtitulada Introdución á arte de inventar historias (Introduzione all'arte di inventare storie), o seu maior legado en materia de pedagoxía contemporánea, concibida segundo as súas propias verbas, despois dunha intensa experiencia nas escolas infantís de Reggio Emilia, como un instrumento de traballo para aquelas/es que pensan que é preciso que a imaxinación teña o seu lugar na educación, para quen confía na imaxinación infantil, para quen coñece o poder de liberación que pode ter a palabra.

Espazo cer0-tr3s. O intento frustrado de contar cunha revista galega de educación infantil 0-3

No ano 2008 viviuse en Galicia o intento de pór en funcionamento o proxecto dunha revista pedagóxica especificamente dedicada á educación infantil 0-3, eran tempos nos que, fronte a posicións de carácter máis reducionista, que entendían que o novo modelo de centros debía diferenciarse e manterse alleo ás outras realidades xa existentes no país, algunhas persoas aínda confiabamos na posibilidade de que se conformase unha ampla rede de escolas infantís en Galicia que, compartindo as bases dun proxecto común e respectando as peculiaridades de cada centro concreto, integrase os recursos públicos da comunidade e estivese aberta a sinerxías con outros centros cos que se compartisen trazos e identidade, proxectos e experiencias, sempre desde o respecto e o compromiso na loita polos dereitos das nenas e dos nenos.

O proxecto foi impulsado desde a Secretaría Xeral da Igualdade, órgano administrativo do que dependían as escolas infantís. Constituíuse un primeiro equipo de redacción coa intención de integrar a distintos sectores relacionados coa educación infantil 0-3 desde diversas posicións iniciais, tendendo a enriquecerse coa incorporación de persoas de recoñecido prestixio que puidesen manifestar a súa disposición a colaborar neste proxecto. Aquel equipo estivo formado por: Lois Ferradás, Xesús Ferreiro, Xesús Fortes, Arturo Iglesias, Carmen Loriga, Gema Montero, Francisco Pérez, Goretti Sanmartín, Carlos Santos e María Vilar. O obxectivo era que se fose ampliando coa incorporación dalgunha representación de escolas infantís, representación dos movementos de renovación pedagóxica, representación de persoal docente dos Ciclos Superiores de Educación Infantil e das Facultades de Ciencias de Educación, ...

Agora, cinco anos despois, recupero nesta entrada, con certa nostalxia mais tamén cunha grande honra, as notas da proposta de traballo emanada daquel equipo de redacción, do que para min foi un ilusionante proxecto que, a pesar de terse visto truncado, é unha testemuña máis dos esforzos realizados na loita por unha educación infantil de calidade que, desde os valores do noso patrimonio lingüístico e cultural, puidese contribuír á necesaria concientización e empoderamento das moitas persoas que desde o seu seo viñan facendo -e así seguiron- un traballo de calidade ao tempo que supuña unha posta en valor do ciclo educativo 0-3.

A necesidade de crear vencellos e compartir experiencias no eido da educación infantil estaba na base daquel proxecto, que achaba no propio persoal educativo das escolas mais tamén nas nais e pais das crianzas o seu público obxectivo. Os contidos de ESPAZO CERO)TRES tiñan como principal pretensión facer un retrato do que se estaba a facer nos centros, converténdose nun medio de comunicación e posta en común e unha guía de aprendizaxe colectiva.

O galego era a lingua vehicular da revista como tamén o era da Rede Galega de Escolas Infantís. Sendo a educación en galego un dos eixes de unidade da proposta das Galescolas, a revista nacía como un recurso máis á hora de incidir na importancia que para a normalización do galego ten a competencia lingüística dos futuros falantes. A revista pretendía contribuír tamén á divulgación dun vocabulario específico da educación infantil en lingua galega atendendo, nos seus contidos, á formación no idioma das crianzas.

A distribución de ESPAZO CERO)TRES, sería de balde podendo atoparse nas escolas infantís, en lugares destacados de acceso público e, segundo a súa tiraxe, podería chegar a ampliar o seu radio de acción a outros centros relacionados directa ou indirectamente coa educación infantil.

A revista, da que só chegou a saír á luz o primeiro número, optou por un deseño dinámico, sinxelo e novidoso, rachando, sobre todo, cos estereotipos e tópicos na representación do mundo infantil. ESPAZO CERO)TRES non pretendía ser unha revista para as crianzas, aínda que a súa presenza concorrera en todas as súas páxinas. Ese dinamismo cifrábase ademais na estrutura das seccións e na posibilidade dunha lectura rápida e atraente da revista. No apartado gráfico apostouse pola ilustración e o debuxo tanto na capa da revista como no seu interior, aceptando solucións intermedias derivadas da intersección do debuxo e da fotografía, un elemento que estaría presente, sobre todo, na documentación das actividades que se realizasen nos centros.

Os contidos de ESPAZO CERO)TRES pretendían adaptarse ás necesidades de profesionais e familias, situando as crianzas como protagonistas do proceso educativo, prevéndose oito grandes áreas temáticas:

A fondo / Coñecemento especializado

Temas de fondo de carácter pedagóxico ou global, a desenvolver nas primeiras páxinas da revista, após un editorial de benvida. Por medio dunha reportaxe de tese e documentada, acompañada de testemuños, entrevistas e mesmo opinións, no A fondo a pretensión era ir debullando os aspectos principais de realidades importantes no día a día das crianzas, pero tamén do persoal das escolas infantís.

Na práctica / Experiencias  

Fiestra aberta para o relato de actividades educativas realizadas nas Escolas Infantís. Posta en común de iniciativas, propostas a realizar e unidades didácticas e experiencias levadas ao cabo coas crianzas. Documentación das actividades e ficha das mesmas. O persoal educativo era o protagonista tendo unha palestra na que relatar o contido da actividade, como se desenvolveu, as reaccións das cativas e cativos, os obxectivos, resultados e competencias desenvolvidas. 

Aula viva 

ESPAZO CERO)TRES sería tamén o relato dun organismo vivo e o signo dun novo tempo educativo. Documentar ese proceso, achegar a crónica dun centro educativo que botaba a andar ou coñecer as características ou a historia dun que levaba tempo funcionando, era outro dos obxectivos da revista.

O mundo en pequeno

Nesta área a revista pretendía achegarse a visións da actualidade podendo abordarse temas relacionados coa saúde e a alimentación: receitas para os comedores escolares; consellos sobre nutrición para nais, pais e responsábeis da educación das crianzas; hábitos alimenticios e hábitos saudábeis; o respecto ao medio ambiente; exercicios físicos adaptados ás cativas e cativos; o deporte; a aplicación práctica de conceptos de psicoloxía infantil; conciliación da vida laboral e familiar; entorno físico das nenas e nenos nas aulas e nos fogares; a moda; consellos para o lecer; viaxar con crianzas; seguridade no fogar, seguridade vial, etc…

En-Foco / Taboleiro de formación, novas e recursos

A formación permanente do persoal era, naquel momento, un dos sinais identitarios da Rede Galega de Escolas Infantís. Por iso un dos conxuntos temáticos da revista trataba de incidir na divulgación de congresos, cursos, ciclos de conferencias, xornadas e seminarios dedicados ás nais, pais, educadoras e educadores, programas europeos...

Biblioteca  / Recensións de recursos

Comentario e valoración de recursos xa existentes como libros para as crianzas, películas, programas de televisión, CDs e DVDs, anuncio de concertos didácticos, obras de teatro, sesións de cine ou obradoiros artísticos programados para a infancia e comentarios de bibliografía especializada.

Lapis de cor  / Creación

Abriuse unha liña de colaboración para recoller recursos educativos realizados nas escolas infantís, que pretendían activar a posta en común que supuña a revista, pero tamén contidos de creación que poderían chegar da man de poetas, narradoras, debuxantes, así como do legado popular: cantos de arrolo, adiviñas, cantigas, xogos, contos infantís, etc…

Bip Bip / Novas tecnoloxías (Contidos transversais)

Figurarían neste área comentarios de webs especializadas ou con contidos adaptados ás crianzas; ligazóns a diferentes páxinas ou portais vencellados á educación infantil, foros de educadores, sobre coidados infantís, maternidade, paternidade… Esta sección tiña un carácter transversal, tentando na medida do posíbel incidir nos diversos apartados da revista, de maneira que un bip bip puidese figurar en calquera área da mesma, achegando unha visión dos contidos desde as novas tecnoloxías.

Colaboracións

ESPAZO CERO)TRES ficaba asemade aberta ás colaboracións e contribucións das nais e pais, das educadoras e educadores e tamén de nomes procedentes da escrita (narración, poesía…) e da arte, dotando a revista de contidos inéditos de carácter literario ou plástico, como xa se indicou no apartado de recursos.

Este era o proxecto e o resultado do primeiro número aínda está accesible na web, como ante calquera nacemento quedaba por diante un longo camiño que permitiría o seu desenvolvemento e madurez, mais despois da luz e do sol voltaron as nubes e o proxecto da revista, como tantos outros, quedou aparcado previsiblemente para non volver ver a luz.

Desde aquí o meu recoñecemento persoal a todas as persoas que tanto desde o equipo de redacción como desde as páxinas da revista fixeron posible aquel soño compartido.

• Accesoaos contidos do número 1 da revista ESPAZO CERO)TRES

Algúns criterios para recoñecer unha boa escola infantil

Identidade de etapa

A educación infantil constitúe unha etapa educativa con identidade propia que debería atender a nenas e nenos desde o nacemento ata os seis anos de idade, tendo entre as súas finalidades básicas a de contribuír ao desenvolvemento físico, afectivo, social e intelectual das nenas e nenos. A importancia desta etapa radica en que é nos primeiros anos da vida cando se conforman os alicerces sobre os que progresivamente se irá construíndo a personalidade, a intelixencia, a socialización, a linguaxe e todas as demais áreas do desenvolvemento, e non hai desenvolvemento, nomeadamente desenvolvemento cognitivo, sen educación.

As/os nenas/os e as súas potencialidades como centro do proceso

A acción educativa desde as escolas infantís debe estar dirixida a que as nenas e nenos canalicen e desenvolvan as súas potencialidades no marco dun ambiente enriquecedor, ben deseñado e estruturado, da man de profesionais competentes.  Os avances científicos xunto coa loita de moitas e moitos profesionais e familias comprometidas co mundo da primeira infancia permitíronnos ir superando, cando menos desde o papel, a concepción asistencial da atención á primeira infancia, de xeito que conceptos como o de gardería foron deixando paso a outros como o de escola infantil. Agora ben, os conceptos que denominan os centros, con ser importantes, non o son todo e aínda queda moito camiño por percorrer para conseguir que todos os equipamentos que atenden a nenas e nenos nos primeiros anos das súas vidas sexan escolas infantís de calidade. Unha escola infantil nunca debería ser confundida cunha gardería, nin cun centro de instrución, nin cun preescolar concibido como preparatorio para outras etapas educativas, porén unha escola infantil é unha escola de vida.

Adaptación aos ritmos da infancia

Vivimos unha época na que proliferan experiencias baseadas na aceleración de determinadas esferas do desenvolvemento a través da (sobre)estimulación, esquecendo que, como nos teñen demostrado modelos como o de Lóczy, o desenvolvemento debe ser lento, adaptado ao ritmo individual de cada persoa, e que intentar que as nenas e nenos aprendan algo antes de que teñan madurado o suficiente é contraproducente. Así, a mellor escola non é aquela onde se ensina máis os nenos e nenas, senón aquela que proporciona máis oportunidades para as relacións sociais e cos obxectos, en suma aquela capaz de crear contextos enriquecedores.

Competencia das/dos profesionais

Unha escola infantil de calidade estrutúrase en torno a un equipo de profesionais competentes, persoas que desde un sólido coñecemento teórico saben observar as nenas e nenos e, a partir desa observación, son quen de canalizar todas as potencialidades do seu alumnado. Asemade, as escolas precisan de persoal educativo que enfronte o seu traballo desde a creatividade, superando o risco que temos os profesionais da educación en xeral e da educación infantil en particular de, a través do curriculum explícito ou do oculto, seguir as tendencias pedagóxicas que vivimos cando fomos alumnas e alumnos. As e os profesionais da escola infantil deben asemade sumar á súa boa formación determinadas cualidades persoais como a tolerancia, a capacidade de escoita, a empatía, o respecto pola diferenza ou a afectividade. 

O persoal educativo da escola infantil desenvolve funcións de formación e modelo de referencia para as nenas e nenos –tarefa compartida coa familia-, xunto coas de deseño, implementación e avaliación das propostas educativas.

Espazos axeitados

Un dos criterios que poderiamos aceptar para xulgar a calidade dunha escola infantil, xunto coa formación das e dos profesionais e as ratios, é o da dimensión dos espazos. O contorno é o terceiro mestre, despois da familia e as/os educadoras/es. Os espazos da escola infantil terán unha importante influencia sobre os procesos educativos que nela se desenvolvan, por iso deben ser deseñados e organizados pensando en que as nenas e nenos constrúen a súa consciencia mediante a interacción co contorno. O espazo debe permitir a acción das pequenas e pequenos, estas accións terán unha grande importancia no desenvolvemento pois son as primeiras formas de relacionarse coa realidade do ambiente. Espazos que desde a transparencia, o equilibrio estético e a diferenciación –recunchos, obradoiros, laboratorios-, proporcionen oportunidades para moverse e ir gañando autonomía. 

Proxecto compartido coas familias

A escola infantil comparte coa familia a tarefa educativa, complementando e ampliando as experiencias de desenvolvemento e aprendizaxe. Por iso é fundamental que se establezan liñas de traballo común e se potencie o esforzo educativo que ambas realizan en beneficio das nenas e nenos. Un bo proxecto educativo é aquel que procura a (co)participación das familias na vida do centro. Familias e equipo educativo traballando, en torno a un mesmo proxecto explícito e consensuado, de xeito cooperativo polo adecuado desenvolvemento das nenas e nenos que son as/os verdadeiras/os protagonistas nunha escola infantil de calidade.

Educación infantil: 6 anos clave para unha vida é un vídeo editado pola CEAPA (Confederación española de Asociaicións de Pais de Alumnas/os) que coa colaboración de profesionais da educación infantil, pretende ofrecer, ás nais e país, unha serie de reflexións e propostas prácticas para  poder elixir, con criterio, unha escola infantil de calidade para seus fillos e fillas. Nos seguintes enlaces podes visualizalo de xeito fraccionado e organizado polas temáticas que desenvolve.

Introdución

A importancia da etapa



A boa escola (I)



A boa escola (II)



As/os profesionais



Tempos e espazos



Materiais



Participación das familias



Epílogo




Máis información:

Guía video CEAPA: Educación Infantil. 6 años claves para una vida.

¿POR QUÉ ES TAN IMPORTANTE LA EDUCACIÓN INFANTIL? Recomendaciones para las familias sobre la educación de sus hijos e hijas de 0 a 6 años

Sobre a LOMCE e as súas intencións

Ante a aprobación, co único apoio do PP, polo pleno do Senado do proxecto de Lei Orgánica para a Mellora da Calidade Educativa (LOMCE) reproduzo un artigo que escribín no pasado mes de abril para o suplemento A Fondo de Sermos Galiza dedicado á LOMCE:

Nos últimos meses fixéronse públicas as bases da LOMCE, unha reforma fondamente ideoloxizada, presentada sen a máis mínima vontade de consenso, nun momento marcado pola inestabilidade socioeconómica e a emerxencia das teses neoliberais, que nos levará a retroceder a situacións pasadas que xa dabamos por completamente superadas.

Nun momento como este procede unha reflexión crítica sobre como se pretende que quede estruturado o sistema educativo coa nova lei e para iso non nos queda máis que acudirmos aos borradores que sobre a mesma se teñen presentado. Da súa análise constátase que, a pesares do que cabería presaxiar polos anuncios que se viñeron facendo, non se aprecian cambios substanciais na estrutura xeral do sistema que queda configurado nas mesmas etapas que no seu día propuxera a LOXSE e que non son outras que a educación infantil, a educación primaria, a educación secundaria obrigatoria, o bacharelato e a formación profesional.

Os cambios comezan a emerxer cando se afonda un pouco máis no seguinte nivel de estruturación e así, deixando a un lado a educación infantil da que non hai mencións explícitas, na educación primaria apréciase a desaparición da organización por ciclos dentro da etapa, presente desde a lei do 70, restaurándose a estruturación por cursos. A etapa da educación secundaria obrigatoria tamén verá modificada a súa estrutura quedando dividida en dous ciclos, o primeiro que abarca os tres primeiros cursos e o segundo, dun so ano de duración, que obrigará ao alumnado a elixir entre unha vía académica para a iniciación ao bacharelato e outra aplicada para a iniciación á FP. Trátase dunha elección que, sen ter demostrado efectividade nos países que a teñen aplicado, vai levar asociada a segregación dunha parte da poboación –na súa maioría procedente dos contextos máis desfavorecidos- do tronco común da súa formación. Iso si, permitirá disfrazar as cifras do fracaso escolar. O bacharelato mantén a súa estrutura en dous cursos, propoñéndose catro modalidades: Ciencias, Humanidades, Ciencias Sociais e Artes. Polo que respecta á formación profesional constátase unha desvalorización da mesma como consecuencia da (s-)elección que se produce na ESO, mediante uns itinerarios que levan asociada a eliminación da ensinanza comprensiva e a consecuente segregación temperán do alumnado; ao mesmo tempo, anúnciase a “importación” do modelo xermano da FP dual, sen ter en conta que o binomio formación-emprego está directamente relacionado coa oferta laboral e coas características do tecido empresarial, moi diferente no noso contexto do que poida existir en Alemaña.

En substitución do sistema de avaliación diagnóstica que se viña aplicando en distintos momentos (finais do segundo ciclo de primaria e finais de segundo de ESO) e que tiñan como función obter datos representativos, tanto do alumnado e dos centros das Comunidades Autónomas como do conxunto do Estado, proponse unha avaliación censal que non agacha as súas intencións clasificatorias, selectivas e segregadoras. A realización material das probas corresponderá ás Administracións educativas e, aínda que terán lugar nos centros docentes do alumnado, serán aplicadas e cualificadas por profesorado externo aos mesmos o que supón un claro menosprezo á profesionalidade do profesorado que traballa no día a día das aulas. Trátase da recuperación das “reválidas”, superadas pola lei do 70. A de final de primaria, que non terá carácter eliminatorio aínda que o resultado da mesma constará nun informe que será entregado ás familias e ao centro de destino, e as de final de secundaria e bacharelato que condicionarán a obtención da correspondente titulación, conducindo en caso de non superalas a un dique seco no que haberá que agardar a novas convocatorias. Sorprende, por moitos motivos, a inclusión dunha medida deste tipo, máxime nun momento no que se fai bandeira co aforro e a austeridade, onde encaixa o custo dun sistema de avaliación externa como o que se está a propor?

Nun contexto como o que estamos a describir, cando é notorio que temos unhas taxas de fracaso e abandono escolar preocupantes, cabería preguntarse cales son as previsións estruturais para a atención á diversidade. Neste eido constatamos con preocupación a substitución dos Programas de diversificación curricular, concibidos para chegar ao título por unha vía alternativa naqueles casos nos que as circunstancias así o esixían, por uns Programas de mellora das aprendizaxes e o rendemento no primeiro ciclo, dirixidos ao alumnado que despois de ter repetido algún curso, e unha vez cursado 1º ou 2º da ESO, non estea en condicións de promocionar ao seguinte nivel. A gran novidade é que, co novo ordenamento, o cuarto curso deberá facerse pola vía ordinaria o que nos fai dubidar da súa efectividade para que o alumnado participante nos mesmos estea en condición de acadar o título. Por outra banda, o alumnado que non se atope en condicións de acadar o adecuado nivel na consecución das competencias básicas, poderá ser derivado cara a Formación Profesional Básica que se aventura como un novo mecanismo de "exclusión" das alumnas e alumnos con máis necesidades ao non conducir á obtención do título de ESO, senón á FP de grao medio despois de ter superada unha proba de acceso a diferenza dos .

Así as cousas, estamos ante unha Lei deseñada sen unha avaliación seria da realidade existente, baseada no autoritarismo derivado da maioría parlamentar, que ignora ao profesorado e parte dun modelo educativo rancio e conservador propio da escola do pasado, esquecendo o respecto pola diversidade e consolidando principios segregadores que beneficiarán ás clases altas e castigarán ás clases populares. 

Manifesto contra a LOMCE da Plataforma galega en defensa do ensino público
A educación que vivimos Reflexións críticas ante a nova lei de educación. Presentación utilizada no relatorio do mesmo nome desenvolvido na Xornada sobre o Sistema Educativo na LOMCE organizada pola CIG-Ensino e a AS-PG o 12 de xaneiro de 2013 en Santiago de Compostela.

A Educación cero-3, cabeceira do nº 56 da Revista Galega da Educación

A Revista Galega da Educación (RGE) iniciou a súa andaina no ano 1986. Andaina é una fermosa palabra que daba nome a unha escola infantil municipal que, cun proxecto educativo de gran valor e calado, funcionaba na cidade da Coruña a finais dos anos 80 e principios dos 90, momentos nos que eu comezaba a miña relación profesional co mundo da atención á primeira infancia, a través da responsabilidade na formación dunha parte das profesionais que desenvolven o seu traballo neste sector.

Eran aqueles (os anos 80-90), como quizais poidan ser os actuais, tempos de cambios importantes a nivel sociopolítico que tiñan unha correspondencia na situación da educación. Agardábase que a progresiva madurez da democracia tivese repercusións nos diferentes ámbitos da sociedade e a educación estaba especialmente necesitada da entrada de aire fresco, hai que lembrar que a ditadura fixera todo o posíbel por controlar o sistema educativo, sabedora do poder que o mesmo podía chegar a ter ao recaer nel a formación das novas xeracións.

As expectativas de cambios reais e o compromiso de moitas e moitos docentes co feito de que había que adoptar unha posición activa para facilitar os mesmos, fixeron que distintos MRPs adquirisen un protagonismo especial, liderando as propostas e favorecendo a confrontación de ideas e o traballo en equipo. Aí estaba Nova Escola Galega (NEG) como un dos referentes da renovación pedagóxica en Galicia. Como outros movementos de renovación pedagóxica, NEG valeuse de diferentes instrumentos para levar adiante os seus ideais e así aos cursos e Xornadas que organizaba, sumábanse os grupos de traballo, as escolas de verán e, desde o ano 1986, a RGE.

Contar cunha revista destas características en Galicia foi e segue a ser un privilexio que, como en tantas outras ocasións, non fomos quen de valorar na súa xusta medida. Ao longo dos anos a revista foi sendo testemuña dos cambios do sistema educativo e das alternancias dos mesmos, unhas veces cara adiante e outras cara atrás.

Como noutras publicacións destas características é un exercicio moi recomendábel revisar os editoriais que se ían publicando en cada número e que nos permiten evocarmos e reconstruírmos os altibaixos do proceso seguido no que era, e segue a ser, a loita polo ideal dunha escola pública e laica, democrática e democratizadora, coeducadora e inclusiva, onde a nosa lingua sexa considerada como un valor e na que se consiga unha progresiva actualización dos perfís e das prácticas profesionais, superando as devastadoras consecuencias de corenta anos de Sombras e de represións, revividas recentemente a través do proxecto da LOMCE.

A RGE foi acompañando, desde unha posición crítica, o deseño, a implantación e o desenvolvemento da reforma educativa da LOXSE e de outras normas que tamén foron marcando a folla de ruta do sistema educativo no noso país. E así, a carón de números dedicados a analizar a situación do profesorado, da escola rural, das TICs, das familias ou do ensino en diferentes materias, incluíndo os contidos transversais, foron aparecendo outros dedicados dun xeito específico á análise dos diferentes tramos do sistema educativo:

• A reforma das ensinanzas medias (1987).
• A educación das persoas adultas (1991)
• A educación primaria (1993)
• A educación secundaria (1995)

Houbo que agardar ata o ano 1998 para atopar un número, o 31, dedicado á educación infantil.  É preciso destacar que o feito de que non tivese aparecido un número específico non quería dicir que a revista non conectase en ocasións cos intereses das e dos profesionais da primeira etapa do sistema educativo, cousa que acontecía cando nos atopabamos cos números dedicados á globalización, ao xogo ou á pedagoxía Freinet, e tamén cando as súas páxinas nos achegaban a experiencias desenvolvidas nalgunha escola en particular (como a de Pantín) ou á evolución do benquerido Programa Preescolar na Casa.

Mais, despois dunha longa espera, apareceu un número dedicado á educación infantil que analizado con perspectiva histórica nos permite ver cal era a percepción que a finais dos 90 existía sobre esta etapa educativa.

A educación infantil constituírase como tal na LOXSE (1990). Antes diso, ao longo dos anos, fóranse conformando experiencias de distinto calado que pretendían dar resposta ás necesidades das nenas e nenos das primeiras idades e das súas familias. A etapa estruturarase en dous ciclos, mais o primeiro nunca chegou a integrarse plenamente  na Consellería de Educación, quedando ligado en Galicia á Consellería de Familia. Eran momentos nos que, pola indefinición normativa, podiamos atopar neste ciclo, centros con proxectos educativos de gran interese ao lado de moitos outros baseados unicamente na asistencialidade. Mágoa que  de moitas desas experiencias non teña quedado unha pegada máis tanxíbel...

No número 31 da RGE reflectiuse unha visión da educación infantil que estaba claramente escorada cara o segundo ciclo, recollendo os seus artigos interesantes experiencias:

• Os tempos na educación infantil.
• Traballo por proxectos.
• Facer matemáticas na educación infantil.
• Lectura e escritura na aula de educación infantil.
• Xogando con imaxes na educación infantil.
• Taller de vídeo na educación infantil.
• Camiñando cara a autoavaliación.

Todas elas ligadas ao segundo ciclo,  quedando para o primeiro un clarificador encabezado dun dos apartados do artigo dedicado á análise da educación infantil en Galicia, que se refería ao mesmo coas seguintes palabras: escaso, disperso, precario e ignorado.

Certamente a realidade podía resumirse con ese titular, mais non é menos certo que xa naqueles tempos se estaban a desenvolver interesantes proxectos que de terse posto en valor, dándolles proxección e visibilización, terían axudado a cambiar a percepción do primeiro ciclo, cando menos ao nivel do público ao que ía dirixido a revista.

Unha das funcións que estivo e está chamada a cumprir a RGE con respecto á educación infantil é a loita pola consecución no noso país dunha estrutura, cando menos tan ambiciosa, como a que a propia LOXSE debuxaba nos anos 90. Unha etapa distribuída en dous ciclos, mais unha única etapa educativa que como tal debe estar en Educación.

Para chegar a conseguir iso, nun contexto como o que nos movemos, faise preciso pór en valor o que pode ser, a priori, considerado como o elemento máis feble, é dicir o primeiro ciclo que polas súas peculiaridades –idades do alumnado, necesidades das familias, particularidades do persoal que traballa nos centros, expectativas dunha gran parte da sociedade sobre as funcións que debe cumprir...- precisa que se visibilicen as boas prácticas que nel se veñen realizando. Esta visibilización contribuiría á súa vez á necesaria “concientización” das moitas persoas que traballan nas escolas infantís e que deben facerse conscientes do enorme valor do traballo que realizan e da responsabilidade que comporta. E desde esa concienciación estaremos en condicións de transmitir á sociedade -a través da nosa relación coas familias no día a día nos centros, participando en foros de debate educativo, publicando as nosas experiencias, avances e dúbidas en diversos medios,...- a importancia do noso traballo, conseguindo así os apoios necesarios para facer realidade a nosa particular utopía.

Pasaron 15 anos e 25 números da RGE, cun parón na súa publicación de cinco anos entre o 2000 e o 2005, polo medio vivimos importantes momentos como a posta en funcionamento das galescolas, a elaboración e aprobación dun currículo que contempla ao primeiro ciclo equiparando o seu valor ao do segundo, o intento de por en funcionamento un Plan de formación para o persoal das escolas infantís 0-3 –dado que este non pode participar nas actividades organizadas desde a Consellería de Educación-, a organización de diversos Congresos de EI 0-3, a saída á luz dunha revista pedagóxica do 0-3, a busca de acordos con distintas editoriais para a publicación de materiais en lingua galega que puidesen chegar ás escolas infantís..., algúns deles tiveron continuidade no tempo e outros foron superados polos condicionantes que todos coñecemos.

E agora, coa publicación desde número sáldase unha débeda histórica co primeiro ciclo da educación infantil. Xa temos o noso agardado lugar nas portadas da RGE, confiemos en que sexa so o principio... Os meus parabéns a Suso Ferreiro polo seu traballo na coordinación da revista e á RGE pola súa importante contribución ao longo de todos estes anos á renovación pedagóxica no noso país.  

A importancia da calma afectiva no desenvolvemento infantil. O instituto Pikler (Lóczy)

Corría o ano 1986 cando caeu nas miñas mans un libro, recén publicado en español, co título La educación del niño de 0 a 3 años. Experiencia del instituto Lóczy, no que Myriam David e Geneviève Appel -coa colaboración de Emy Pikler e Judith Falk- nos achegaban ao fascinante mundo de Lóczy, desde entón, como un facho aceso que orienta os homes do mar nunha noite escura, a experiencia do orfanato húngaro sempre estivo presente e foi unha referencia á hora de intentar entender e explicar as claves do bo trato á infancia.

Pasaron os anos e no verán de 2008, como noutras ocasións, participei no Encontro Estatal de Educación Infantil que a Asociación de Mestres Rosa Sensat organiza en Barcelona, desta volta o título-tema era: A conquista da autonomía. Principios filosóficos e pedagóxicos do Instituto Pikler (Lóczy). Alí tiven a fortuna de coñecer e escoitar a Anna Tardos, a filla de Emy Pikler, que foi quen de entusiasmar e contaxiar a filosofía de traballodo Instituto Pikler aos centos de persoas relacionadas coa educación infantil que ateigabamos as instalacións de Cosmocaixa, lugar onde se celebraba o Encontro. E desde ese momento, a experiencia de Lóczy acompáñanos todos os anos nas primeiras semanas do curso, cando acollemos ás novas promocións de alumnas e alumnos que comezan os estudos do ciclo superior de educación infantil. A intención non é outra máis que tamén para elas e eles se converta nun facho que ilumine o seu camiño e lles permita entender a importancia da calma afectiva no desenvolvemento infantil.

Anna Tardos no Encontro Estatal de Educación Infantil (Barcelona, 2008)

Introdución á experiencia

A pediatra Emy Pikler fundou A casa dos nenos na rúa Lóczy (Budapest) no ano 1946, como un centro dedicado á atención á infancia con risco de exclusión social, reconvertindo un orfanato nun centro de investigación metodolóxica que ten entre as súas máximas un escrupuloso respecto aos dereitos das nenas e nenos. A súa tarefa foi seguida pola súa colaboradora a dra. Judit Falk e a súa filla Anna Tardos. 

Os principios básicos sobre os que se asenta a experiencia son:

• O respecto á infancia. A consideración das nenas e nenos como persoas, como seres únicos que establecen relacións e que inflúen no que pasa no seu contorno inmediato e, precisamente polo antedito, o valor dunha atención o máis individualizada posíbel.
• O valor da actividade autónoma  e do movemento, baseada na iniciativa da/o nena/o, actividade que xorde do seu propio interese proporcionándolle satisfacción e ansia de seguir explorando e relacionándose coa realidade na que vive. Deste principio despréndese a non interferencia por parte das persoas adultas e a posta en valor dun contexto estimulante e rico.
• A pedagoxía da vida cotiá, pondo en valor as pequenas cousas. A comunicación verbal en todas as accións que as persoas adultas realizan sobre as pequenas/os. A suavidade dos xestos nos contactos. A solicitude de participación ao neno/a e a espera atenta de resposta e colaboración en todas as actividades cotiás: alimentación, hixiene, vestido, descanso, ...
• A importancia da estabilidade afectiva como fonte de seguridade..

O instituto Lóczy ofrece ás nenas e nenos unha vida ordenada, baseada en longos tempos de actividade libre e xogo. Asemade, adoptou unha organización que coida dun xeito especial os momentos de atención ás necesidades básicas das crianzas (hixiene e xantar), considerados pezas clave dunha educación que se basea na interacción e o intercambio entre a persoa adulta e a crianza. O adecuado aproveitamento destes momentos levará a estruturar unha verdadeira relación afectiva de calidade. Segundo a filosofía de Lóczy o aproveitamento dos momentos nos que o bebé require da persoa adulta permitirá crear contornos seguros e ricos, espazos privilexiados para a transmisión da cultura e das experiencias afectivas, dando cabida a expresións delicadas e amorosas de comunicación.

Nada máis lonxe do ideario das profesionais de Lóczy que a educación infantil concibida como estimulación temperá, na que as persoas adultas perseguen as respostas das nenas e nenos para poder acelerar o seu desenvolvemento, anticipando aprendizaxes, o traballo das profesionais adáptase e axústase ao tempo e ao proceso de cada nena/o. As persoas adultas asumen o papel de acompañante que non xulgan e confían plenamente nas posibilidades das nenas e nenos.

Se algo preocupa dun xeito especial en Lóczy, iso é a calidade das relacións. As educadoras nunca teñen présa coa crianza e nunca están con ela sen falarlle (verbalizando o que se vai facer ou o que ve que está pasando). O feito de estar falando suponlles manterse concentradas no que está pasando na aula.

O establecemento do vínculo entre a crianza e a súa nai comeza desde antes do nacemento e baséase no amor que a nai sente por ela. Despois do nacemento os momentos de coincidencia supoñen pracer e ese pracer fortalece o sentimento de amor. Cando as crianzas entran na escola infantil a educadora ou educador non ten un plan de futuro afectivo con elas. O que vai haber é moitos momentos de interacción e contacto entre a educadora e as crianzas. E é así, coidando ás crianzas, como vai desenvolver unha empatía con elas. A través desa profesionalidade no coidado individual e estable, vaise producindo unha relación tamén de amor, mais sempre desde unha máxima clara: A nai coida á crianza porque a ama, pola súa banda a/o profesional chega a amar á crianza por outro camiño (a partir dos coidados...).

O espazo e o xogo son dous elementos que se planifican a conciencia, na busca da autonomía e do benestar das crianzas.

Algúns enlaces de interese

• Páxina do Instituto Pikler Lóczy en Budapest (contén unha sección en español)

Existen grupos de traballo sobre a perspectiva Pikler-Lóczy en España, especialmente en Cataluña e Euskadi:

• Pikler-Lóczy Euskal Herriko Elkartea.
• Associació Pikler-Hengstenberg (Cataluña)

Polo cero-tres na Consellería de Educación

O Colectivo cerotres é unha asociación na que están representados as e os profesionais que traballan nas escolas infantís da Consellería de Traballo da Xunta de Galicia, sen distinción de categoría laboral, pero cunha idea común: reivindicar a consideración das escolas de educación infantil de 0 a 3 anos como centros educativos e a súa incorporación ao sistema de ensino público; así como a necesidade en Galicia dunha escola cero-tres de calidade e de acceso universal e gratuíto para as familias.

Nas últimas semanas desde Colectivo cerotres estase promovendo, a través da plataforma change.org, unha recollida de sinaturas para solicitar ao goberno galego o traspaso das escolas infantís 0-3 á Consellería de Educación, ante o anuncio da súa inminente inserción na Axencia Galega de Servizos sociais, é quizais o momento de lembrar os anuncios que se fixeron desde o goberno galego e que, como tantos outros, quedaron en papel mollado (A Xunta inicia o traspaso a Educación das escolas infantís).

Todas e todos deberiamos berrar alto e forte: Por unha educación pública e galega de calidade que inclúa ás escolas infantís (0-3). Abonda xa de manipulacións e mentiras.

A proposta é a seguinte:
A través da plataforma change.org, iniciamos a petición "Alberto Núñez Feijoo, presidente da Xunta de Galicia: Traspase as escolas infantís 0-3 á Consellería de Educación, tal como prometeu en Xuño de 2009."
É importante por todo isto:
Galicia é a única comunidade autónoma onde as escolas infantís de 0 a 3 anos están fóra do sistema educativo. A pesar da lexislación vixente, a Consellería de Educación do goberno galego inhíbese nas súas competencias ao rexeitar ás escolas aducindo que son servizos asistenciais, deixando a súa regulación en mans da Consellería de Traballo. Tras gañar as eleccións, en Xuño de 1999, un acordo do Consello da Xunta, creou unha Comisión para o traspaso das escolas á Consellería de Educación tal como Feijoo tiña prometido durante a campaña electoral para "abordar as competencias dos dous ciclos de educación infantil (0-3 anos e 3-6 anos) nun único departamento con criterios pedagóxicos comúns aos dous ciclos". Agora, catro anos despois, no só non se materializou a incorporación á administración educativa, senón que se pretende subrogar as escolas a unha Axencia Galega de Servizos Sociais, unha vía de externalización dos servizos públicos fóra do ámbito da administración autonómica.
Esta nova "entidade pública instrumental", segundo rezan os seus estatutos, vai xestionar as escolas para acadar "un aproveitamento óptimo", terá un xerente que poderá "subscribir con entidades públicas e privadas convenios de colaboración excluídos da lexislación de contratos do sector público"; un consello reitor que poderá "propor a participación da Axencia en sociedades mercantís e fundacionais" e cuxo persoal directivo "poderá percibir unha parte da súa retribución como incentivo de rendemento mediante un complemento de produtividade". Trátase claramente de converter a función educativa das escolas nun mero servizo clientelar que en nada vai favorecer á primeira infancia e que desde logo van pagar as súas familias.
Podes firmar a petición facendo clic aquí. Só tes que rexistrarte. Divulga por favor esta petición entre os teus contactos de correo e o teu contorno.
Moitas grazas.

Eu xa asinei!

Óbidos, uma comunidade que aspira ao Conhecimento

Óbidos é unha fermosa vila medieval portuguesa  construída sobre un promontorio, sorprende polas súas ben conservadas murallas, o seu impoñente castelo e as súas empinadas e retorcidas rúas. Cunha poboación de aproximadamente 3 300 habitantes, está situada a uns 85 km ao norte de Lisboa.

No concello de Óbidos vénse desenvolvendo unha interesante actividade pedagóxica mediatizada pola influencia de Reggio Emilia a través dun proxecto de cooperación internacional, e concretada tanto na creación de equipamentos e escolas adaptadas  a unha nova concepción da infancia, como no esforzo de dotalos con profesionais –profesorado e outro persoal técnico- competentes e abertos para facer posible unha mellora das prácticas pedagóxicas baseada na creatividade e no respecto ás potencialidades das crianzas.

Habería que remontarse ao ano 2008, os municipios de Óbidos e Reggio Emilia estaban involucrados nunha rede URBACT chamada " Creative Clusters ", destinada á transferencia do "modelo de cidade creativa" ás zonas urbanas de baixa densidade. Tras o peche desta rede, ambas cidades deciden continuar co diálogo sobre a importancia de abordar o paradigma creativo, mostrando un sistema local de educación innovadora e creativa. Baixo este obxectivo principal, xurde en 2011 o proxecto  IDENTITY que é financiado polo Programa de Aprendizaxe Permanente da UE - Comenius Regio Partnership.

No ámbito educativo, Reggio Emilia é, desde hai anos, unha referencia a nivel mundial e Óbidos tamén se está convertendo nun activo mediante a aplicación de métodos avanzados no seu sistema de educación pública. A educación creativa proporciona unha poderosa ferramenta para axudar ao alumnado a desenvolver os seus coñecementos e habilidades que á súa vez son esenciais para o seu desenvolvemento creativo, intelectual, psicolóxico, social e académico. A educación significativa nas artes, nas humanidades e nas ciencias interpretativas fomenta o crecemento positivo e a adquisición de habilidades, que son esenciais para converterse en persoas adultas competentes no traballo e na comunidade. A asociación e colaboración entre Óbidos e Reggio Emilia diríxese a educadores de apoio, artistas, persoas expertas en educación, organizacións culturais, as familias e outros membros da comunidade nos seus esforzos para pór a creatividade no centro da educación.

A formación inicial das e dos profesionais de atención á infancia desde a FP.

A educación das crianzas xa non é o que era. Mudou o contexto, mudou a realidade e mudaron tamén os termos cos que a designamos. As escolas infantís deixaron atrás a súa función puramente asistencial. Trátase agora de formar, de aprendermos xuntos e de converter a nenas e nenos no centro dese proceso. Por iso procede repensar aspectos como a concepción da infancia, a tipoloxía de centros, a importancia da participación das familias e da comunidade na vida escolar e, moi especialmente, o decisivo papel das profesionais e dos profesionais.

A importancia das/dos profesionais  que traballan nas escolas infantís é crucial. Nas súas mans está a posibilidade de establecer unha boa relación afectiva coas crianzas, que lles dea seguridade e lles permita explorar o mundo circundante, gañando en cotas de autonomía. Nas súas mans está o deseño duns espazos que habitarán diariamente as nenas e nenos, lugares cómodos, amables e estimulantes; deben tomar decisións sobre os materiais que encherán eses espazos: tipo, tamaño, accesibilidade; organizarán tamén os tempos, aproveitando os momentos de alimentación, hixiene ou descanso para desenvolver actividades educativas tan importantes como calquera outra das desenvolvidas na aula; acometerán o deseño e posta en práctica do plano de relación coas familias e farán propostas pedagóxicas adaptadas ás idades e capacidades das crianzas.

Pode asumirse todo este conxunto de responsabilidades sen unha axeitada cualificación? Parece evidente que non. A escola infantil precisa profesionais ben formadas/os pola importancia do traballo que nelas se desenvolve. 

Hai uns meses participei nas I Xornadas educaBarrié sobre experiencias de ciencia en educación infantil co propósito de por en valor a formación das e dos Técnicos/as superiores en educación infantil desde a análise das claves nas que se asenta a formación inicial das educadoras e educadores infantís como persoas con responsabilidades directamente educativas dentro das escolas infantís, estes días estamos tratando este tema nas aulas, aquí queda a presentación utilizada no relatorio:

Evolución lexislativa en educación infantil

No seguinte enlace podes acceder a unha liña do tempo na que estamos recollendo as principais normas legais que tiveron influencia sobre a educación infantil ao longo da historia.

Evolución lexislativa en educación infantil

Como poderás observar trátase das leis orgánicas que foron regulamentando a educación e os reais decretos e decretos que as desenvolveron e que afectan á educación infantil, xunto coas que regulan os estudos de Técnico/a superior de educación infantil. Tamén se incorporan outras normas que teñen relación como as relacionadas coa atención ao alumnado con necesidades específicas de apoio educativo.